Βρεφική Ηλικία & Κοινωνικό Χαμόγελο

Επιμέλεια Άρθρου: Αναστάσιος Λ. Χαραλαμπάκης – Ψυχολόγος

Η Αναπτυξιακή Ψυχολογία ερευνά, ερμηνεύει και μελετά τις μεταβολές που συντελούνται στο άτομο στα διάφορα ηλικιακά εξελικτικά του στάδια από τη σύλληψη ως το θάνατο (Παρασκευόπουλος, 1985).

Με τον όρο «ανάπτυξη» εννοούμε τη σύμπτυξη και αλληλεπίδραση βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών αλλαγών, που λαμβάνουν χώρα στο πολιτισμικό πλαίσιο του αναπτυσσόμενου ατόμου (Cole & Cole, 2002).

Συνεπώς, η διαδικασία εξέλιξης και ανάπτυξης της ανθρώπινης ύπαρξης διέρχεται μέσα από μια διαδοχή ψυχοσωματικών μεταβολών. Οι μεταβάσεις αυτές από το ένα ηλικιακό στάδιο στο άλλο ή στις υποδιαιρέσεις του, ονομάζονται βιο-κοινωνικο-συμπεριφορικές μεταστροφές.

Στα πλαίσια αυτών των βιο-κοινωνικο-συμπεριφορικών μεταστροφών μελετάται και η αναπτυξιακή πορεία του βρέφους, στο οποίο και παρατηρούνται πληθώρα αλλαγών στη συμπεριφορά του από τη γέννηση μέχρι και τους 2,5 πρώτους μήνες της ζωής του.

Τα βρέφη γεννιούνται με μια ενδογενή ικανότητα συνδιαλλαγής με το περιβάλλον τους. Τα σχήματα συμπεριφοράς τους με το πέρας του χρόνου γίνονται ολοένα και πιο αποτελεσματικά σε συνδυασμό και με την εμφάνιση νέων (Νόβα-Καλτσούνη, 2008).Διαθέτουν μια σειρά αντανακλαστικών λειτουργιών που συντελούν στην επιβίωσή τους μέσα από την πρόσληψη οξυγόνου, θρεπτικών ουσιών, αποβολής περιττωμάτων, αντιλαμβάνονται τον περιβάλλοντα χώρο, αν και εστιάζουν σ’ ένα μόνο μέρος, , ανταποκρίνονται στους φωνητικούς ήχους, με έμφαση στη μητρική φωνή (Cole & Cole, 2002).

Μετά τις έξι εβδομάδες τα βρέφη αποκτούν την ικανότητα να εκτελούν περισσότερο συντονισμένες κινήσεις και να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικότερα με το περιβάλλον τους. Περνούν σταδιακά από τα αντανακλαστικά σχήματα σε πιο οργανωμένες συμπεριφορικές αντιδράσεις (Παρασκευόπουλος, 1985, τόμος Α’).

Σημαντικό και καταλυτικό ρόλο προς αυτή την εξέλιξη αποτελεί η βιολογική ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος, ιδιαίτερα στις συνδέσεις μεταξύ στελέχους και εγκεφαλικού φλοιού (Νόβα-Καλτσούνη, 2008΄ Cole & Cole, 2002). Σε συνδυασμό με τη βιολογική ανάπτυξη, το βρέφος εξελίσσει και άλλες ψυχικές λειτουργίες, όπως αυτή της μάθησης, που προκύπτει από τις πρώτες αντανακλαστικές συμπεριφορές με τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την Πιαζετιανή θεωρία, στο βρέφος η ανάπτυξη επέρχεται από την προσαρμογή του προς το περιβάλλον μέσα από γνωστικές διαδικασίες αφομοίωσης και συμμόρφωσης. Η αντίληψη του περιβάλλοντος είναι απόρροια των ενεργειών του βρέφους προς αυτό, ενώ η γνώση αποκτάται μέσα από αυτή τη δράση (Νόβα-Καλτσούνη, 2008). Άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις εστιάζουν στο κοινωνικο- πολιτισμικό πλαίσιο ως συντελεστή ανάπτυξης, διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, νοηματοδοτούν και διαφορετικές πρακτικές ανατροφής και συνεπώς διαφορετικά συμπεριφορικά αποτελέσματα.

Ανεξάρτητα από την εκάστοτε θεωρία, κοινός βασικός παράγοντας εξέλιξης είναι η σύγκλιση που επιτελείται στις διάφορες πορείες ανάπτυξης, η οποία μέχρι κάποια χρονική στιγμή διενεργούνταν ανεξάρτητα. Από αυτή την εξελικτική διαδικασία προκύπτουν νέες, πιο οργανωμένες μορφές συμπεριφοράς και ένα νέο ειδός κοινωνικής σχέσης μεταξύ του βρέφους και των τροφών του (Cole & Cole, 2002).

Αυτή η κοινωνική αλληλεπίδραση, που αρχίζει ήδη από τη γέννηση, αποτελεί μια από τις βασικότερες διαστάσεις της αναπτυξιακής πορείας του βρέφους. Η επαφή της μητέρας ή άλλων τροφών με το βρέφος, που στην αρχή οι συναλλαγές τους είναι κάπως διστακτικές και ασυντόνιστες, στην πορεία αποκτούν περισσότερη επικοινωνιακή αμοιβαιότητα (Cole &Cole, 2002).

Σύμφωνα με τον Stern, η περίοδος από το 2^ο μέχρι τον 7^ο μήνα χαρακτηρίζεται ως η «περισσότερο κοινωνική περίοδος της ζωής», καθώς λειτουργούν «κανονικά» πλέον το κοινωνικό χαμόγελο, οι φωνοποιήσεις που κατευθύνονται στους άλλους, η αμοιβαία βλεμματική επαφή, οι εγγενείς προτιμήσεις για το ανθρώπινο πρόσωπο και τη φωνή, ικανότητες που συνεχώς αναπτύσσονται, καθώς το βρέφος υφίσταται βιολογικούς και συμπεριφορικούς μετασχηματισμούς που το καθιστούν πιο ικανό σύντροφο στην επικοινωνία (Κουγιουμουτζάκης, 1998). Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της βιο-κοινωνικο-συμπεριφορικής μεταστροφής αποτελεί το κοινωνικό χαμόγελο.

Κεφάλαιο 1^ο

1. Κοινωνικό Χαμόγελο

Με τον όρο «Κοινωνικό Χαμόγελο» (SmilingResponse), αναφερόμαστε σε μια συμπεριφορική – κοινωνική απάντηση του βρέφους προς τους τροφούς του, που ενέχει και την βιολογική ωρίμανση. Το κοινωνικό χαμόγελο παρατηρείται χρονικά 2 μήνες περίπου μετά τη γέννηση. Το κοινωνικό χαμόγελο αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μεταστροφής, ως επακόλουθο της σύγκλισης όλων των αναπτυξιακών αλλαγών που συντελούνται σε βιολογική, συμπεριφορική και κοινωνική διάσταση (Νόβα-Καλτσούνη, 2008΄Cole & Cole, 2002).

Σύμφωνα με τον Spitz, η αντίδραση του χαμόγελου είναι ένα καθοδηγούμενο από την ωρίμανση οικουμενικό ορόσημο της ανάπτυξης, όπως αναφέρει ο Emde (1997). Ο Spitz μελέτησε ιδιαίτερα αυτή τη μοναδική στον άνθρωπο απάντηση, στα προνομοιούχα ερεθίσματα, όπως είναι το πρόσωπο. Παρατήρησε ότι σε συνδυασμό με την ακουστική και ηχολαλική μίμηση στα ψελλίσματα του βρέφους, το μωρό περνά από την αντίληψη των ερεθισμάτων που προέρχονται από το εσωτερικό του σώματος στην αντίληψη των ερεθισμάτων που προέρχονται απ’ έξω , όπως σημειώνει η Πανοπούλου-Μαράτου (1987).

Στη μονογραφία με τίτλο “TheSmilingResponse: AcontributionofSocialRelations”, oSpitz & Wolf (1946), αναφέρουν πως στο στάδιο αυτό της ανάπτυξης το βρέφος αναλαμβάνει το ίδιο να θέσει σε λειτουργία το φράγμα για τα ενοχλητικά ερεθίσματα που προέρχονται από το περιβάλλον, μεταθέτοντας ενορμητικές επενδύσεις από μια ψυχική λειτουργία σε μια άλλη και από ένα μνημονικό ίχνος σε ένα άλλο. Συνεπώς, η αρχή της πραγματικότητας αρχίζει να λειτουργεί και μπορούμε να μιλήσουμε για μάθηση μέσα από το χαμόγελο (Emde, 1997΄Πανοπούλου-Μαράτου, 1987).

Το χαμόγελο αποτελεί για τον άνθρωπο και την αρχή των κοινωνικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεών του με τα πρόσωπα του περιβάλλοντος χώρου.

1.1. Κοινωνικό Χαμόγελο και Βιο-Κοινωνικο-Συμπεριφορική Μεταστροφή

Σύμφωνα με τη μελέτη του Ambrose (1961) στο “Thedevelopmentofsmilingresponseinearlychildhood”, το χαμόγελο του βρέφους έχει παρατηρηθεί ότι αναπτύσσεται σε τρία εξελικτικά στάδια: το αντανακλαστικό χαμόγελο, το αδιαφοροποίητο – κοινωνικό χαμόγελο και το επιλεκτικό – κοινωνικό χαμόγελο (Παρασκευόπουλος, 1985).

Τις πρώτες μέρες μετά τη γέννησή του το βρέφος χαμογελάει κατά τη διάρκεια του ύπνου του, γι’ αυτό και οι μελετητές το χαρακτήρισαν, ενδογενές χαμόγελο, χαμόγελο REM. Σπανιότατα εμφανίζονται αυτά τα χαμόγελα όταν το βρέφος μένει ξύπνιο, αλλά και πάλι είναι φευγαλέα, συχνά ασύμμετρα και χαρακτηρίζονται από μια σχετική ανύψωση των άκρων του στόματος προς τα επάνω. Φαίνεται πως δεν έχουν καμία σχέση με οτιδήποτε συμβαίνει στον εξωτερικό κόσμο, αλλά αντανακλούν κύκλους νευροφυσιολογικού ερεθισμού και εγκεφαλικής εκφόρτισης, κυρίως στο τμήμα του στελέχους του εγκεφάλου, χωρίς να εμπεριέχουν κανένα θυμικό στοιχείο κοινωνικής ευαισθητοποίησης, γι’ αυτό άλλωστε και ονομάζονται ενδογενή ή αντανακλαστικά χαμόγελα (Νόβα-Καλτσούνη, 2008΄Cole & Cole, 2002΄Κουγιουμουτζάκης, 1998΄ Stern, 1988΄ Παρασκευόπουλος, 1985).

Σ’ ένα επόμενο στάδιο το αντανακλαστικό χαμόγελο με το πέρας των εβδομάδων, αρχίζει να μειώνεται και τη θέση του παίρνει το εξωγενές χαμόγελο, το οποίο αποτελεί ανταπόκριση σε εξωτερικά ερεθίσματα. Συχνά, σ’ αυτή τη φάση το βρέφος αντιδρά με χαμόγελο σε οτιδήποτε βλέπει ή ακούει αδιακρίτως, αν και πάλι το ανθρώπινο πρόσωπο, το ανθρώπινο βλέμμα, η μητρική φωνή ενδέχεται να αποσπάσουν περισσότερο το χαμόγελό του. Ήδη από αυτό το στάδιο το χαμόγελο αρχίζει να ασκεί σημαντική ψυχολογική επίδραση στη διασύνδεση και αλληλεπίδραση του βρέφους με τα πρόσωπα γύρω του (Νόβα-Καλτσούνη, 2008΄Cole & Cole, 2002΄Κουγιουμουτζάκης, 1998΄ Stern, 1988΄ Παρασκευόπουλος, 1985).

Ωστόσο, για να γίνει πραγματικά κοινωνικό το χαμόγελο του βρέφους πρέπει να ανταποκρίνεται στο χαμόγελο των άλλων. Αυτό συμβαίνει γύρω στα μισά του 2^ου μήνα, όπου το χαμόγελο εξελίσσεται στα πλαίσια της πρώτης βιο-κοινωνικό-συμπεριφορικής μεταστροφής και γίνεται ένα εργαλείο συμπεριφοράς. Η νέα αυτή συμπεριφορά εξαρτάται και από βιολογικές αλλαγές, που σχετίζονται με τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα. Χαρακτηριστικά παρατηρείται εμμυέλωση των νευρωνικών συνδέσεων φλοιού και υποφλοιού, και ορισμένων αισθητηριακών συστημάτων, καθώς και αύξηση του ελέγχου του φλοιού επί της υποφλοιώδους δραστηριότητας και την αύξηση του αριθμού και της ποικιλομορφίας των κυττάρων του εγκεφάλου. Σε Ψυχοφυσιολογικό επίπεδο παρατηρούνται αλλαγές στα υπνικά στάδια και αύξηση της διάρκειας εγρήγορσης(Cole & Cole, 2002) .

Αυτές οι βιολογικές αλλαγές οδηγούν σε αύξηση της οπτικής οξύτητας και διεύρυνση της ικανότητας του βρέφους να ανιχνεύει αντικείμενα με συστηματικό τρόπο. Συνεπώς, το μωρό αποκτά τη δυνατότητα να εστιάζει καλύτερα και πιο οργανωμένα στους ανθρώπους, κι έτσι το αδιοφοροποίητο κοινωνικό χαμόγελο μεταστρέφεται σε μέσο κοινωνικής ανταπόκρισης σε συγκεκριμένο εξωγενές ερέθισμα που μπορεί να είναι το χαμόγελο και η εστιασμένη βλεμματική επαφή με τη μητέρα του (Cole & Cole, 2002 – Emde, 1997).

1.2. Η Σημασία του Κοινωνικού Χαμόγελου στη Συναισθηματική και Κοινωνική Ανάπτυξη του Βρέφους

Η μεταστροφή του χαμόγελου σε κοινωνικό αποτελεί την απαρχή μιας νέας συναισθηματικής ποιότητας στις σχέσεις των γονέων με το βρέφος.

Η κοινωνική, διαπροσωπική και επικοινωνιακή αξία του χαμόγελου, φανερώνεται μέσα από τις συμπεριφορές των τροφών του βρέφους, που αρχίζουν να αντιλαμβάνονται πλέον μια διαφορετική επαφή μαζί του, καθώς το χαμόγελο αποτελεί μια απτή απόδειξη αλληλεπίδρασης και ένα είδος κοινωνικής συνομιλίας που εκφράζεται μ’ ένα συνδυασμό λεκτικών και μη λεκτικών συμπεριφορών από την πλευρά του τροφού, και μιας μη λεκτικής αλλά άκρως συναισθηματικής ανταπόκρισης από την πλευρά του βρέφους.

Σ’ αυτό το νέο πλαίσιο επικοινωνίας αρχίζει να αναπτύσσεται μια πιο έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ του βρέφους και της τροφού, η οποία προκύπτει από τις συνεχώς ανατροφοδοτούμενες συμπεριφορές τους, όπου το βρέφος ανταποκρίνεται στα χαμόγελα, τα φωνήματα και το βλέμμα της μητέρας, και εν συνεχεία η μητέρα ενεργοποιεί νέες συμπεριφορικές εκδηλώσεις ανταπόκρισης προς το βρέφος (Cole & Cole,2002’ Stern, 1988). Σε πειράματά του ο Sternπου αφορούσαν στην επίδραση και τη σημασία του αλληλοκοιτάγματος μητέρας-βρέφους, διαπίστωσε πόσο σημαντικό είναι το βλέμμα στην ανάπτυξη του αμοιβαίου προσανατολισμού, αλλά και τη σπουδαιότητα του ρόλου της στενής αλληλεπίδρασης μητέρας-βρέφους στην ανάπτυξη και δημιουργία των δυαδικών σχέσεων (Γεώργας, 1995).

Οι αξίες, βέβαια, κάθε κοινωνίας ενδέχεται να ρυθμίζουν τη χαρακτηριστική συμπεριφορά της μητέρας προς το βρέφος της, γεγονός που θα μπορούσε να εξηγήσει πως διαμορφώνονται διαφορετικές διαπροσωπικές σχέσεις σε διάφορους πολιτισμούς. Χαρακτηριστικό αυτού είναι ότι οι δραστηριότητες μητέρων από διάφορες κοινωνίες έχουν ως αποτέλεσμα διάφορες συχνότητες χαμόγελου στα βρέφη τους (Super, 1981).

Η σημασία του κοινωνικού χαμόγελου στη συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του βρέφους φαίνεται και από έρευνες που διεξήχθησαν σε τυφλά παιδιά. Ενώ το βλέπον παιδί μπορεί μέσω του χαμόγελου να ανταποκριθεί στις εκφράσεις του ανθρώπινου προσώπου, κι αυτό να τροφοδοτήσει μια συμπεριφορική και συναισθηματική αντίδραση από το γονέα σχετικά με την αξιολόγηση των προσπαθειών του στην ανατροφή του παιδιού, στα τυφλά παιδιά αυτός ο κύκλος κοινωνικής επανατροφοδότησης, δυσλειτουργεί καθυστερώντας (κι όχι αποκλείοντας) την ανάπτυξη της δυαδικής επικοινωνίας (Cole & Cole, 2002).

Έτσι οι γονείς των τυφλών παιδιών καλούνται να βρουν άλλους δίαυλους και κώδικες επικοινωνίας με τα παιδιά τους προκειμένου να αναπληρώσουν αυτό το επικοινωνιακό κενό, που αφήνει η έλλειψη του κοινωνικού χαμόγελου. Συχνά, οι γονείς υποκαθιστούν τη βλεμματική επαφή με άλλες αισθήσεις, κυρίως της αφής και της ακοής, προκειμένου να διεγείρουν το χαμόγελο του παιδιού τους, ώστε να επαναλειτουργήσει ο κύκλος της κοινωνικής επανατροφοδότησης μεταξύ γονέα και βρέφους (Αλευριάδου, 1999).

Συνεπώς, για την εμφάνιση του κοινωνικού χαμόγελου απαιτείται η συνδιαλλαγή με τους άλλους και όχι μόνο η βιολογική ωρίμανση του βρέφους. Χαρακτηριστικό αυτού είναι τα τυφλά παιδιά που αναπτύσσουν εν τέλει το κοινωνικό χαμόγελο μέσα από μια άλλη επικοινωνιακή οδό. Η νέα αυτή συμπεριφορά αποτελεί τη θεμέλια βάση της ανάπτυξης ενός ιδιαίτερου ποιοτικού συναισθηματικού δεσμού μεταξύ βρέφους και γονέων. Από την άλλη, αν δεν αναπτυχθεί το κοινωνικό χαμόγελο, μπορεί να διαταραχθεί η ανάπτυξη των κοινωνικών συναλλαγών (Cole & Cole, 2002).

Συμπεράσματα

Όλα όσα αναφέρθηκαν μέχρι στιγμής πιστοποιούν την αξία του κοινωνικού χαμόγελου στην ανάπτυξη του βρέφους.

Το χαμόγελο από αντανακλαστική ενέργεια γίνεται κοινωνική απάντηση και αργότερα εργαλείο συμπεριφοράς, όταν σχηματίζεται για να εκμαιεύσει ανταπόκριση από τους άλλους.

Η σημασία αυτής της βιο-κοινωνικο-συμπεριφορικής μεταστροφής «εγκαινιάζει» και ένα νέο κώδικα συνδιαλλαγής και αλληλεπίδρασης του βρέφους με τους γονείς του και ανοίγει τους δρόμους της δυαδικής – κοινωνικής σχέσης.

Η περαιτέρω έρευνα σε θέματα βρεφικής ανάπτυξης που θα συνδυάζει και άλλες μεταβλητές στην αξιολόγηση του κοινωνικού χαμόγελου, όπως είναι η συσχέτισή του με φαινόμενα μετέπειτα ψυχοπαθολογικής συμπεριφοράς, θα συμβάλλει ακόμη περισσότερο στην εξέλιξη της επιστήμης της Ψυχολογίας.

Βιβλιογραφία

1. Αλευριάδου, Α. (1999). Γνωστική Ανάπτυξη των Παιδιών με Τύφλωση. Ρέθυμνο: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις.
2. Γεώργας, Δ (1995). Κοινωνική Ψυχολογία (Τόμος Α). Αθήνα: Εκδοση συγγραφέως.
3. Cole, M, and, Cole, S. R. (2002). Η ανάπτυξη των παιδιών. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΕΓΚΥΜΟΣΥΝΗ. ΤΟΚΕΤΟΣ. ΒΡΕΦΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (Τόμος Α), σε επιμέλεια Παπαληγούρα, Ζ, και, Βόρρια, Π. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός.
4. Emde, R. N. (1997). Το Ατομικό Νόημα και η Αύξουσα Πολυπλοκότητα: Η Συμβολή του SigmundFreud και του René Spitz στην Αναπτυξιακή ψυχολογία. Στο Ι. Κουγιουμουτζάκης (επιμ), ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
5. Κουγιουμουτζάκης, Ι. (1998). Η συν-ανάπτυξη του εαυτού μας με τους άλλους. Ρέθυμνο: Πανεπιστημιακές Σημειώσεις.
6. Μαράτου – Πανοπούλου, Ο. (1987). Η Ψυχοσυναισθηματική Ανάπτυξη στη Βρεφική και Νηπιακή Ηλικία. Στο Τσιάντης, Γ., και, Μανωλόπουλος, Σ. (επιμ.), ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΑΙΔΟΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ (Τόμος Α). Αθήνα: Καστανιώτης.
7. Νόβα-Καλτσούνη, Χρ. (2008). Εξέλιξη του Παιδιού στο Κοινωνικό Περιβάλλον (Εγχειρίδιο Μελέτης). Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Παν/μιο.
8. Παρασκευόπουλος, Ι. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία (Τόμος Α). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
9. Στέρν, Ντ. (1988). Η ΠΡΩΤΗ ΣΧΕΣΗ: ΜΗΤΕΡΑ ΚΑΙ ΒΡΕΦΟΣ. Αθήνα: Π. Κουτσούμπος Α.Ε.
10. Super, C. M. (1981). Cross cultural research in infancy. In Triandis, H. C. (ed), Handbook of cross –cultural psychology, vol 4, Developmental Psychology. Boston: Allyn and Bacon.