Ο Αντικατοπτρισμός της Σωκρατικής Φιλοσοφίας στη Συμβουλευτική & τη Ψυχολογία.

Η αρχαία ελληνική σκέψη και φιλοσοφία εξακολουθεί να  διαφωτίζει και να απασχολεί την ανθρωπότητα μέχρι σήμερα. Στο σύγχρονο κόσμο, η εμβέλειά της στις επιστήμες, ιδιαίτερα τις ανθρωπιστικές, είναι προφανής.

Οι απόψεις του Σωκράτη αποτελούν πυρηνικά στοιχεία της υπαρξιακής φιλοσοφίας, που θεμελιώνουν και την υπαρξιακή ψυχολογία. Βέβαια, η όποια εξουθενωτικά αναλυτική υπόθεση (ή σχολαστική ορολογία) θα ήταν, προφανώς, έξω και πέρα
από το ενδιαφέρον του, καθώς εκείνος διατύπωσε αξιώματα με στόχο την προάσπιση της ψυχικής υγείας και ευημερίας, δηλαδή με εστίαση στην πρόληψη δυσμενών συνεπειών για το άτομο και τον περιβάλλοντα κοινωνικό ιστό.
Ο Σωκράτης αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα. Μόνο που την έρευνα αυτή διεξήγαγε αυτοπροσώπως και όχι στο πλαίσιο κάποιας ομάδας ή φορέα. Άλλωστε, θα ήταν μάλλον δύσκολο να βρει συνοδοιπόρους σε αυτό το εξαντλητικό εγχείρημα. Η αναζήτηση της αλήθειας και της σοφίας ήταν ο στόχος της έρευνάς του, την οποία πραγματοποιούσε στους δρόμους και στην αγορά των Αθηνών. Τόσο ως προς τη σοφία όσο και ως προς την αλήθεια, τα αποτελέσματα της έρευνάς του ήταν αποκαρδιωτικά,παρά το ότι απευθύνθηκε σε πάμπολλους πολιτικούς, ποιητές και καλλιτέχνες. Το ακλόνητο συμπέρασμα αυτής της έρευνας, που πραγματοποιήθηκε στο φως της μέρας και σε χώρους δημόσιους ήταν ότι δεν υπήρχε κάποιος άνθρωπος αληθινά σοφός, επομένως ούτε και κάποιος φίλος της αλήθειας, αφού όλοι οι  ερωτηθέντες δήλωναν σοφοί.

Στην απολογία του Σωκράτη, όπως έχει αποτυπωθεί από τον Πλάτωνα,πιστοποιούνται τα θετικά στοιχεία του χαρακτήρα και οι αρετές του Σωκράτη. Ο μεστός λόγος του προς τους δικαστές του δείχνει ότι ο εμπνευσμένος φιλόσοφος βάδισε πάνω στο δρόμο της θετικότητας, δίχως να έχει ασχοληθεί με την ονοματολογική περιχαράκωση της έννοιας. Υπεραμύνεται της αλήθειας και της δικαιοσύνης, της ειλικρίνειας και  της αυθεντικότητας. Σε κάποιο σημείο της απολογίας του λέει: ” Επιτρέψετε στο δικαστή να κρίνει δίκαια και στον αγορητή να μιλήσει ειλικρινά”.

Ο Σωκράτης πίστευε ότι η αυτογνωσία ήταν η βασική και μοναδική προϋπόθεση για να ζήσει κάποιος μια καλή ζωή. Για κείνον η γνώση είναι ταυτόσημη με την αρετή και όλα τα δεινά εκπηγάζουν από την άγνοια. Υποστήριζε ότι αν ο άνθρωπος μπορεί να μάθει, να αποκτήσει τη γνώση, τότε μπορεί να διδαχθεί και την αρετή. Θεωρούσε ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι φύσει κακοί, αλλά
άνθρωποι δίχως γνώση, οι οποίοι δεν είχαν διδαχθεί να πράττουν το καλό και να είναι ενάρετοι. Με την παρακίνηση της έμπνευσης εξέταζε αδιάκοπα τη ζωή των ανθρώπων, τη δική του και των άλλων, επειδή “Ο δε ανεξέταστος βίος ου βιωτός  ανθρώπω”. Όσο για την ευτυχία, ο Σωκράτης υποστήριζε ότι είναι συνέπεια του ορθώς πράττειν, διότι δεν υπάρχει άνθρωπος που να δρα αντίθετα με τις πεποιθήσεις του και να είναι ευτυχισμένος. Ο Σωκράτης παρότρυνε τους ανθρώπους να γνωρίσουν τον εαυτό τους για να μπορέσουν, όπως προαναφέρθηκε, να ζήσουν μια καλή ζωή. “Γνώθι σεαυτόν” ήταν η σταθερή παραίνεσή του.

Ο άνθρωπος που ερευνά τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τα ενδόψυχά του, ο άνθρωπος που νοιάζεται για την ψυχή του, είναι εκείνος που μπορεί να ζήσει μια ολοκληρωμένη ζωή.

Η γνώση και η σοφία, που βρίσκονται στην κορυφή της λίστας των αρετών σύμφωνα με τη Θετική Ψυχολογία, ήταν το κύριο μέλημα του Σωκράτη, ο οποίος δεν παρέλειπε να τονίζει ότι η γνώση και η σοφία προηγούνται άλλων ιδιωτικών συμφερόντων. Ο ανάργυρος φιλόσοφος, εκείνος ο οποίος ήταν λιγότερο γνωστός από άλλους αδρά αμειβόμενους φιλοσόφους ακριβώς λόγω της
αναργυρίας και της ανιδιοτέλειάς του, είχε σαφή ιδέα και αντίληψη της δικήςτου σοφίας. Θεωρούσε τον εαυτό του σοφότερο από τους ” σοφούς” οι οποίοι δεν γνώριζαν αλλά νόμιζαν ότι γνωρίζουν, ενώ εκείνος διαλαλούσε το “Έν οίδα, ότι ουδέν οίδα”.

Συνοπτικά, ο Σωκράτης αποδέχεται ότι η ανθρώπινη φύση στοχεύει στο καλό. Αυτός ο στόχος προσεγγίζεται και επιτυγχάνεται μέσα από τη λογική, την κριτική ικανότητα και τη γνώση. Η αληθινή ευτυχία προάγεται όταν πράττουμε το καλό σε μακροπρόθεσμη βάση.

Ο Σωκράτης ήταν, ίσως, ο πρώτος φιλόσοφος που διεξήγαγε επιστημονική έρευνα (δίχως τη φιλοδοξία να περιβάλλει την έρευνά του με το μανδύα της επιστημοσύνης),και μάλιστα δια βίου. Τα συμπεράσματα αυτής της κοπιώδους έρευνάς του, για την οποία θυσίασε όσα κατά μια κοινότυπη αντίληψη μπορεί να θεωρούνται “αγαθά”, μας ακολουθούν αλλά και μας καθοδηγούν, σήμερα
ακόμα.

Ανάμεσα στα πολλά ενδιαφέροντα σημεία της απολογίας του, ξεχωριστής μνείας αξίζει και εκείνο στο οποίο, με το δικό του τρόπο, περιγράφει εναργέστατα την κατάσταση της ψυχολογικής ροής. Λέει, λοιπόν, μεταξύ άλλων, στην απολογία του: “Έτσι συνεχίζω το δρόμο μου, υπάκουος στο θεό…και ερευνώ τη σοφία καθενός, πολίτη ή ξένου, που εμφανίζεται ως σοφός…και αυτή η
ενασχόλησή μου με απορροφά εντελώς, ώστε δεν έχω χρόνο για τα κοινά -ή για τα δικά μου ζητήματα…”

Για όλη αυτή την -ακατανόητη για τους πολλούς- διαδρομή του, ο Σωκράτηςδικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, με την κατηγορία ότι διαφθείρει τους νέους και εισάγει “καινά δαιμόνια”. Οι καινοτόμες αντιλήψεις και η ριζοσπαστική διδασκαλία του, που ξεκινούσε από το αξίωμα ότι κάθε άνθρωπος είναι καλός και αυτός που δεν είναι δικαιούται τη γνώση για να γίνει, τάραξαν τα θεμέλια μιας καλά δομημένης κοινωνικής στερεοτυπίας και ενόχλησαν σφόδρα το κοινωνικό κατεστημένο.

Ο ίδιος αντιμετώπισε τον θάνατο με απόλυτη μακαριότητα, καθώς γνώριζε ότι αυτό θα ήταν το επιστέγασμα μιας απόλυτα συνεπούς πορείας. Γνώριζε ότι αυτό το τέλος -που υπήρξε και επιλογή του, καθώς παρέμεινε ακλόνητα σταθερός στις θέσεις του και δεν θέλησε να επιλέξει ως οδό διαφυγής την εξορία- ήταν το μεγαλύτερο κληροδότημα για τα παιδιά του και τις γενιές του μέλλοντος.

Άλλωστε ο Σωκράτης θεωρούσε πολύ φοβερότερη από το θάνατο την αδικία και δεν τον φόβιζε η ιδέα του τέλους της ζωής του. Μάλιστα υποστήριζε ότι: -αν ο θάνατος αντιστοιχεί με το απόλυτο τίποτα, δηλαδή ανυπαρξία και ασυνειδησία, τότε θα είναι σαν ένας διαρκής ύπνος, ανενόχλητος από όνειρα. Ποιος λοιπόν δεν θα ήθελε έναν τέτοιο ύπνο;-αν ο θάνατος συνιστά μετάβαση στον τόπο όπου βρίσκονται οι ψυχές τωννεκρών, τότε… Ποιος δεν θα ήθελε να συναντήσει σοφούς, ποιητές, ήρωες και να μιλήσει μαζί τους;

Διατύπωνε, λοιπόν, το ασφαλές συμπέρασμα ότι πρέπει να σκεφτόμαστε αισιόδοξα τον θάνατο και να θυμόμαστε πάντα ότι τίποτα κακό δεν μπορεί να συμβεί σε έναν καλό άνθρωπο, πριν ή μετά το θάνατο. Έτσι αισιόδοξα, υπεύθυνα και γενναία, αναγνωρίζοντας το πεπερασμένο των ανθρώπινων δυνατοτήτων και παραχωρώντας τον τελικό λόγο στη θεία κρίση,είπε τα τελευταία λόγια στους δικαστές του:”Η ώρα έφτασε. παίρνουμε το δρόμο μας.Εγώ για το θάνατο, εσείς για τη ζωή. Ποιος δρόμος είναι ο καλύτερος, μόνο ο Θεός το ξέρει…”

Ο Σωκράτης, με αυτά τα λόγια, πραγματοποίησε μια τελευταία θεμελιώδη επισήμανση: ότι πολλές φορές η ζωή (μια ζωή δίχως συνέχεια και συνέπεια,δίχως αυτογνωσία και αγώνα για την ψυχική υγεία και ευεξία, δίχως όνειρα, στόχους, ελπίδα, χαρά, ευγνωμοσύνη, αγάπη, ανιδιοτέλεια, φιλία, δικαιοσύνη, ανθρωπισμό, δίχως αναγνώριση του καλού και άριστου, δίχως ταπεινοφροσύνη, μεγαλοψυχία, ειλικρίνεια, δίχως όλα αυτά που συχνά ο άνθρωπος παραβλέπει και παραγκωνίζει χάριν μιας επίπλαστης ευημερίας ή ανεδαφικής δόξας) ισοδυναμεί με διαρκή, φοβερό και αποτρόπαιο θάνατο, ενώ ο βιολογικός -και
αναπόδραστος, ως κοινή μοίρα-θάνατος μπορεί να συνιστά το επιστέγασμα μιας ζωής γεμάτης νόημα, το ευλογημένο και ευχαριστιακό τέλος μιας ευτυχισμένης ζωής.

Δρ. Πηνελόπη Ι. Ντουντουλάκη, Ph.D.
Ιατρός – Εκπαιδευόμενη Ψυχολογικού Κέντρου Χανίων