Οργανωσιακό χάος και Ψυχική Ανθεκτικότητα: Τελικά συνδέονται;

Οργανωσιακό χάος και Ψυχική Ανθεκτικότητα:

Τελικά συνδέονται;

Γράφει η  Μαίρη Παναγοπούλου, Αρθρογράφος, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας, Σύμβουλος Επιχειρήσεων

Υποψήφια Διδάκτωρ Οργανωσιακής Συμπεριφοράς Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, 

Μεταπτυχιακό Οργανωσιακής Ψυχολογίας, University of East London

International Master of Business Administration, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Εκπαίδευση στη Συνθετική Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία,

Ψυχολογικό Κέντρο Χανίων – Ινστιτούτο Εκπαίδευση & Ψυχοθεραπερίας

Μετεκπαίδευση στη Θετική Ψυχολογία

Σήμερα  η αβεβαιότητα αποτελεί κανόνα σε κάθε σκηνικό, πολιτικό, οικονομικό, τεχνολογικό ,κοινωνικό. Σήμερα περισσότερο από ποτέ συνειδητοποιούμε ότι η αλλαγή είναι το δεδομένο και η αμετάκλητη σιγουριά.  Σήμερα μαθαίνουμε  πως η μάθηση πρέπει να είναι συνεχής καθώς οι προσαρμογές στην εργασιακή ζωή φαίνονται αλλεπάλληλες. Άλλωστε σ’ έναν κόσμο συνεχώς μεταβαλλόμενο, οι πληροφορίες και οι γνώσεις ανανεώνονται ασταμάτητα. Η αλλαγή είναι  το πλέον κεντρικό γεγονός στην δυναμικά εξελισσόμενη ζωή. Με βάση το παραπάνω μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε τη σύγχυση που βιώνουν καθημερινά οι εργαζόμενοι σε ένα ατέρμονο κυνήγι σταθερών που όμως αποδεικνύονται δύσκολα προσδιορίσημες. Κι όμως μέσα σε αυτό το τόσο «εύπλαστο» περιβάλλον καλούμαστε να επιβιώσουμε. Κι αν τελικά επιλέξουμε πως τελικά αξίζει να ζούμε τη ζωή  πως θα παλέψουμε προς αυτή την κατεύθυνση; Κι όμως την απάντηση έρχεται να δώσει μια καλά ελεγμένη μεταβλητή που έχει απασχολήσει ιδιαιτέρως την Θετική Ψυχολογία. Αυτή της Ψυχικής Ανθεκτικότητας.

Στην εποχή μας  πολλές είναι οι περιπτώσεις εκείνων των εταιρειών που χαρακτηρίζονται από το οργανωσιακό τους χάος, ως η μη αποτελεσματική οργάνωση και συντονισμός του ανθρώπινου δυναμικού τους. Διάφοροι είναι οι  παράγοντες που προξενούν οργανωσιακό χάος  στην αρένα τις εργασίας. Μερικοί από αυτούς είναι το μέγεθος και η μείωση μεγέθους μιας εταιρείας, οι συγχωνεύσεις, το ανύπαρκτο ή ανοργάνωτο σύστημα αξιολόγησης και προαγωγών , οι μη τηρούμενες πολιτικές και πρακτικές σχετικές με τα δικαιώματα των εργαζομένων, κ.ά. Με λίγα λόγια παράγοντες που μπορεί κάλλιστα να ευθύνονται για την «ασθενή»  εργασιακή ικανοποίηση. Και στην περίπτωση που η εργασιακή ικανοποίηση, ως παράγοντας ζωτικής σημασίας για την οργανωσιακή συμπεριφορά, πλήττεται ή παρεμποδίζεται; Τότε το εργασιακό άγχος μπορεί να φτάσει την εργασιακή εξουθένωση με αλυσιδωτές επιπτώσεις για την σωματική υγεία, η αποδοτικότητα να μειωθεί κατακόρυφα, οι συνεργατικές σχέσεις να μην προωθούνται και το ομαδικό πνεύμα να αποτελεί ουτοπία. Ένας κατατοπιστικός και συνάμα πλήρης ορισμός για την εργασιακή ικανοποίηση δίνεται από τον Lock o οποίος αναφέρει πως, η εργασιακή ικανοποίηση είναι το θετικό συναίσθημα που προκύπτει από την θετική αντίληψη των εργαζομένων σχετικά με τα συστατικά μέρη που αφορούν την εργασία τους.  Κατά τους Hulin & Smith, ο μισθός, ο βαθμός στον οποίον η εργασία γίνεται αντιληπτή ως ενδιαφέρουσα, οι ευκαιρίες προαγωγής, οι καλές σχέσεις με τον προϊστάμενο και οι καλές σχέσεις με τους συναδέλφους είναι μερικοί από τους βασικότερους παράγοντες που οδηγούν σε εργασιακή ικανοποίηση.  Παρατηρώντας ωστόσο το σύγχρονο εργασιακό σκηνικό, μπορούμε με ευκολία να διακρίνουμε πολύπλευρα υφιστάμενα προβλήματα που περιστρέφονται γύρω από την έννοια της εργασίας όπως: τους πενιχρούς μισθούς, το τεράστιο όγκο δουλειάς  και τις παραπάνω ώρες εργασίας που πλέον αποτελούν συνήθεια, την σύγχυση των ρόλων, ελάχιστες προοπτικές εξέλιξης και όπως είναι φυσικό και επόμενο την καλλιέργεια ανταγωνιστικού κλίματος στις σχέσεις  μεταξύ των εργαζομένων. Επίσης, εκτεταμένο θεωρείται το φαινόμενο των διακρίσεων μεταξύ των 2 φύλων, όπως άλλωστε συνεπάγεται για μια ανδροκρατούμενη και αρρενωπή κατά τον Hofstede, κουλτούρα, όπως η Ελληνική. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως τα προαναφερθέντα εντάσσονται στη γενικότερη προβληματική της έρευνας των αιτιών του εργασιακού άγχους  και της καταπολέμησης των επιβλαβών συνεπειών του για την ψυχοσωματική υγεία των εργαζομένων. Οι σκληρές  συνθήκες που είναι κυρίαρχες στο εσωτερικό πληθώρας εταιρειών διαμορφώνονται από το εκάστοτε πολιτικό και οικονομικό σκηνικό της Ελλάδας, καθιστώντας τες έρμαια των αλλεπάλληλων αλλαγών παρασύροντας ανθρώπινες ιστορίες ταλάντευσης μεταξύ οικογενειακής και εργασιακής ζωής, ήπιας γνωστικής διαταραχής, συνδρόμου burn out, κατάθλιψης, ψυχοσωματικών νοσημάτων κ.ά. Και κάπου εκεί ανάμεσα σε άγχη, δυσκολίες και αλλαγές καλούμαστε να βρούμε το νόημα, να χαμογελάσουμε, να απολαύσουμε στιγμές, πολύ συνοπτικά να ζήσουμε! Μήπως όμως όλες αυτές οι δυσκολίες έχουν τελικά το νόημα τους; Μήπως μας προετοιμάζουν για κάτι ανώτερο που λέγεται ανάπτυξη και ωρίμανση; Μήπως όλα εκείνα τα αρνητικά συναισθήματα χρειάζονται τελικά για να εκτιμήσουμε ακόμα κι εκείνη την πολύ λεπτή ακτίνα φωτός που προβάλλει από τη χαραμάδα;

Και κάπως έτσι βρισκόμαστε να εξηγούμε τη σύνδεση όλων των παραπάνω με μια τόσο σημαντική για τη ζωή μας έννοια όπως ψυχική ανθεκτικότητα. Υπό αυτό το πρίσμα, υπογραμμίζονται  όλα εκείνα τα θετικά που εστιάζουν στις δυνατότητες των ανθρώπων, στις ικανότητες που τους ωθούν να ζήσουν τη ζωή τους καλά, παρά τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες που μπορεί να συναντήσουν. Στο σημείο αυτό αξίζει να τονισθεί πως όπως η Θετική Ψυχολογία άρχισε να αντιμετωπίζει σοβαρά  την θετική πλευρά των ανθρώπων  έτσι και η έρευνα  της ψυχικής ανθεκτικότητας άρχισε να αναζητά  τι είναι αυτό που κάνει τα άτομα  να ξεπερνούν τις δυσκολίες, να τα βγάζουν πέρα με την αντιξοότητα και να ζουν μια ικανοποιητική ζωή. Χαρακτηριστικά όπως  η αισιοδοξία, το κουράγιο, η πίστη, η ελπίδα, η επιμονή, η εύρεση νοήματος στη ζωή και τα θετικά συναισθήματα, μεταξύ άλλων, είναι μερικά από αυτά που προστατεύουν το άτομο να αντιμετωπίζει αντίξοες καταστάσεις και τραυματικές εμπειρίες και το βοηθούν να τις ξεπεράσει και ακόμα και να θριαμβεύσει.

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η ανθεκτικότητα αναφέρεται στην θετική προσαρμογή του ατόμου παρά στην ύπαρξη αντίξοων συνθηκών, στην αποτελεσματική αντιμετώπισή τους και την ανάκαμψη από αυτές. Συνεπώς λοιπόν για να κάνουμε λόγο για ανθεκτικότητα αφ’ ενός πρέπει να υπάρξει έκθεση σε κάποια απειλή ή αντιξοότητα και αφ’ ετέρου, η προσαρμογή του ατόμου να είναι ικανοποιητική ή ακόμα και εξαιρετική. Το σίγουρο είναι πως η ανθεκτικότητα δεν μπορεί να θεωρηθεί ως κάποιο χαρακτηριστικό προσωπικότητας από τη στιγμή που προκύπτει μέσα από διαδικασίες και αλληλεπιδράσεις που δεν σχετίζονται μόνο με το ίδιο το άτομο αλλά και το περιβάλλον του.

Η ανθεκτικότητα σχετίζεται με τις έννοιες της αντίστασης (διατήρηση της φυσιολογικής λειτουργίας πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από την δύσκολη συνθήκη), της ανάρρωσης (σταδιακή επαναφορά του ατόμου στο φυσιολογικό του επίπεδο) και φυσικά με την έννοια της ανασυγκρότησης (αναδόμηση δηλαδή αντιλήψεων, πεποιθήσεων και συμπεριφορών ώστε το άτομο να προσαρμοστεί στο τραυματικό γεγονός).

Υπάρχουν όμως και κάποια χαρακτηριστικά προσωπικότητας, οι λεγόμενοι προστατευτικοί παράγοντες που συμβάλουν στη ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας.

Νοημοσύνη: Το επίπεδο νοητικής λειτουργίας συνδέεται με δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων και με την ικανότητα για σχεδιασμό, στοιχεία απαραίτητα για την προσαρμογή και την επιτυχή αντιμετώπιση της αντιξοότητας. Ωστόσο για την ανθεκτικότητα δεν απαιτείται εξαιρετική ευφυϊα αλλά μια καλή νοητική κατάσταση που επιτρέπει να γνωρίζει κανείς τη συμβαίνει, τι να περιμένει και τι να κάνει. Από την άλλη πλευρά έχει βρεθεί πως οι ανώτερες γνωστικές ικανότητες μπορεί να μην είναι πάντα βοηθητικές σε περιπτώσεις κρίσεων. Το να μη κατανοεί κανείς πλήρως τι συμβαίνει μπορεί να λειτουργήσει προστατευτικά και άνθρωποι που είναι περισσότερο ευφυείς μπορεί να είναι πιο ευάλωτοι σε συγκεκριμένες δύσκολες καταστάσεις.

Γνωστική ευελιξία: σχετίζεται με το επεξηγηματικό στυλ, τη θετική επανεκτίμηση των καταστάσεων που αντιμετωπίζει κανείς και την αποδοχή.

Θετικές αντιλήψεις για τον εαυτό: η υψηλή αυτοεκτίμηση, η αίσθηση αυτό-αποτελεσματικότητας και η κατανόηση που έχει κάποιος για τον εαυτό του, τα κίνητρα, τα δυνατά σημεία και τις αδυναμίες του, είναι ιδιότητες που σχετίζονται με μια ισχυρή αίσθηση εαυτού και ατομικής ταυτότητας και χαρακτηρίζουν τα ανθεκτικά άτομα. Επίσης, η ανθεκτικότητα σχετίζεται ιδιαίτερα με την έννοια της εσωτερικής εστίας ελέγχου, της πίστης, δηλαδή, που έχει κανείς ότι μπορεί ο ίδιος να επηρεάσει το περιβάλλον, το μέλλον και τα γεγονότα και από τη δική του προσπάθεια να επιλύσει προβλήματα και να επιτύχει.

Αυτορρύθμιση: η ικανότητα του ατόμου να ελέγχει την προσοχή, τη διέγερση, το συναίσθημα, τη δράση και τη συμπεριφορά, ώστε να επιτύχει επιθυμητούς στόχους.

Στρατηγική αντιμετώπισης: δύο είναι οι στρατηγικές αντιμετώπισης: προσανατολισμός στο πρόβλημα ή προσανατολισμός στο συναίσθημα. Από τη μια πλευρά, η στρατηγική που εστιάζει στο πρόβλημα περιλαμβάνει το να σχεδιάζει κανείς την πορεία των ενεργειών του, να αναζητά κοινωνική στήριξη, να βλέπει με μια πιο θετική ματιά τις εκάστοτε συνθήκες και να διαμορφώνει τη συμπεριφορά του ανάλογα με τις ανάγκες. Από τη άλλη πλευρά, η στρατηγική της αποφυγής και της εστίασης στο συναίσθημα, έχει συνδεθεί ιδιαίτερα με την κατάθλιψη, βρέθηκε, επίσης, ότι τα άτομα που χρησιμοποιούν κατασταλτική αντιμετώπιση χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και καλύτερη προσαρμογή μετά από απώλειες και τραυματικά γεγονότα. Η κατασταλτική αντιμετώπιση σχετίζεται με την αποφυγή δυσάρεστων σκέψεων, συναισθημάτων και αναμνήσεων.

Νόημα ζωής: ένας από του πλέον σημαντικούς προστατευτικούς παράγοντες. Ένα σύνολο πεποιθήσεων σχετικά με το δίκαιο και το άδικο, η ικανότητα να ονειρεύεται κανείς, η πίστη και η ελπίδα ότι τα πράγματα θα φτιάξουν ξανά μετά από μια κρίση καθώς και άλλες σχετικές πεποιθήσεις και στάσεις.

Σχέσεις προσκόλλησης και κοινωνική στήριξη: Οι σχέσεις ασφαλούς προσκόλλησης, πρώτα με τους γονείς και ύστερα με φίλους και τον ερωτικό σύντροφο, ενισχύουν την ανθεκτικότητα, βοηθώντας ταυτόχρονα να μειωθεί το αρνητικό συναίσθημα και η φυσιολογική διέγερση μιας στρεσογόνας κατάστασης.

Θετικά συναισθήματα, αισιοδοξία, ελπίδα: Σύμφωνα με την Θεωρία Διεύρυνσης και Δόμησης των Θετικών Συναισθημάτων της Fredrickson, η βίωση των θετικών συναισθημάτων διευρύνει το ρεπερτόριο σκέψης και δράσης του ατόμου, δομεί νέους σωματικούς, ψυχολογικούς, νοητικούς και κοινωνικούς πόρους και λειτουργεί ως αντίδοτο στις επιδράσεις των αρνητικών συναισθημάτων. Αυτό συνεπάγεται βελτίωση στρατηγικών αντιμετώπισης του ατόμου, όπως η θετική επανεκτίμηση, η επίλυση προβλημάτων και η απόδοση θετικού νοήματος στα γεγονότα.

Στην ενίσχυση των παραπάνω μεταβλητών μπορούν να λειτουργήσουν βοηθητικά διάφορες προσεγγίσεις όπως για παράδειγμα η καθοδήγηση (coaching), η άσκηση και η ενσυνειδητότητα (τεχνικές mindfulness), οι οποίες έχουν σχεδιαστεί για να ενισχύσουν υπάρχουσες ικανότητες του ατόμου. Πολλές επίσης παρεμβάσεις έχουν προταθεί στο πλαίσιο της Θετικής Ψυχολογίας. Το ίδιο ισχύει για το νέο κύμα θεραπευτικών προσεγγίσεων, όπως για την Διαλεκτική Συμπεριφορική Θεραπεία (Dilactical Behavior Therapy) και για τη θεραπεία Αποδοχής και Δέσμευσης (Acceptance and Commitment Therapy). Επίσης, το διευκολυντικό κλίμα της Προσωποκεντρικής κατεύθυνσης και η αυθεντικότητα και η ενσυναίσθηση που τη διέπουν, μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στην εξερεύνηση και την ενίσχυση των δυνατών σημείων του πελάτη. Τέλος, μια ακόμη δομημένη παρέμβαση που στοχεύει στη προώθηση της ψυχολογικής ευεξίας και ενίσχυση της ανθεκτικότητας  είναι η Θεραπεία Ευεξίας (Well-Being therapy). Πρόκειται για ένα μοντέλο που αποσκοπεί στην θεραπεία των συμπτωμάτων που παραμένουν μετά την επιτυχή θεραπεία των διαταραχών άγχους και διάθεσης και στην καλλιέργεια της ανθεκτικότητας του ατόμου.  Έρευνες έχουν  δείξει  πως η ψυχολογική δυσφορία και η εαλωτότητα σε γεγονότα ζωής μπορούν να εξουδετερωθούν, ακόμη και να προληφθούν, όταν αυξηθούν τα επίπεδα ευεξίας του ατόμου.

Συμπερασματικά αν οι αντιξοότητες νοηματοδοτούνται θετικά, αν αποδεχόμαστε τις καταστάσεις που μας συμβαίνουν και προσπαθούμε να διατηρήσουμε ποιοτικές  και υποστηρικτικές διαπροσωπικές σχέσεις τότε έχουμε σίγουρα πολλές περισσότερες πιθανότητες να ζήσουμε με καλή και ουσιαστική ζωή. Άλλωστε αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια του Viktor Frankl «Όσοι μπορούν να απαντήσουν στο γιατί ζουν μπορούν να αντέξουν και το πώς».

Βιβλιογραφικές Αναφορές

Μπουμπουχερόπουλος, Π. (2014). Mobbing: ζητήματα ευθύνης λόγω ηθικής παρενόχλησης στην εργασία (Doctoral dissertation, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Νομικής. Τομέας Β’Ιδιωτικού Δικαίου).

Σταλίκας,Α. & Μυτσίδου,Π. (2011). Εισαγωγή στη Θετική Ψυχολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Τόπος.

Bakotić, D. (2016). Relationship between job satisfaction and organizational performance. Economic research-Ekonomska istraživanja, 29(1), 118-130.

Fredrickson, B. L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: The broaden-and-build theory of positive emotions. American psychologist, 56(3), 218.

Hulin, C. L., & Smith, P. C. (1965). A linear model of job satisfaction. Journal of Applied psychology, 49(3), 209.

Kumpfer, K. L. (2002). Factors and processes contributing to resilience. In Resilience and development (pp. 179-224). Springer, Boston, MA.

Locke, E. A. (1976). The nature and causes of job satisfaction. Handbook of industrial and organizational psychology.

Mancini, A. D., & Bonanno, G. A. (2010). Resilience to potential trauma. Handbook of adult resilience, 258-280.

Masten, A. S., & Obradovic, J. (2008). Disaster preparation and recovery: Lessons from research on resilience in human development. Ecology and Society, 13(1).

Skodol, A. E. (2010). The resilient personality. Handbook of adult resilience, 112.

Snyder,C.R. & Lopez, S.I.(2002). Handbook of Positive Psychology. New York. Oxford University Press.